ବିଶ୍ୱର ପଞ୍ଚମ ବୃହତ୍ତମ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ଭାରତ, ସବୁଠାରୁ ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଥିବା ପ୍ରମୁଖ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ରୂପେ ଉଭା ହୋଇଛି । 2030 ସୁଦ୍ଧା ଦେଶ 7.3 ଟ୍ରିଲିୟନ ଡଲାର ଜିଡିପି ସହିତ ବିଶ୍ୱର ତୃତୀୟ ବୃହତ୍ତମ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ହେବା ମାର୍ଗରେ ରହିଛି । ଭାରତ ବିଶ୍ୱର ସବୁଠାରୁ ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଥିବା ପ୍ରମୁଖ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା (2025-26 ରେ 6.3% ରୁ 6.8%) ହେବାର ଆକଳନ କରାଯାଇଛି। ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ନରେନ୍ଦ୍ର ମୋଦୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଏକ ଦଶନ୍ଧିର ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଶାସନ, ଦୂରଦୃଷ୍ଟିସମ୍ପନ୍ନ ସଂସ୍କାର ଏବଂ ବିଶ୍ୱସ୍ତରୀୟ ସମ୍ପର୍କ କାରଣରୁ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି । ଦୃଢ଼ ଘରୋଇ ଚାହିଦା, ଏକ ଗତିଶୀଳ ଜନସଂଖ୍ୟାଗତ ପ୍ରୋଫାଇଲ୍ ଏବଂ ନିରନ୍ତର ଆର୍ଥିକ ସଂସ୍କାର ଦ୍ୱାରା ଚାଳିତ ଭାରତ ବିଶ୍ୱ ବାଣିଜ୍ୟ, ନିବେଶ ଏବଂ ନବସୃଜନରେ ଏହାର ବର୍ଦ୍ଧିତ ପ୍ରଭାବ ଜାହିର କରୁଛି।
ଗତ 11 ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ଭାରତ ଏକ ଆଶ୍ରିତ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରୁ ଆତ୍ମନିର୍ଭରଶୀଳ ଏବଂ ବିଶ୍ୱସ୍ତରୀୟ ପ୍ରତିଦ୍ବନ୍ଦ୍ବିତାପୂର୍ଣ୍ଣ ମହାଶକ୍ତି ରୂପେ ବିକଶିତ ହୋଇଛି । ଏହି ରୂପାନ୍ତରଣ ପଛରେ ଆତ୍ମନିଭର ଭାରତର ସଂକଳ୍ପ ରହିଛି ଯାହାକି ନବୋନ୍ମେଷ, ଉଦ୍ୟମିତା ଏବଂ ପ୍ରଯୁକ୍ତିଗତ ସାର୍ବଭୌମତ୍ୱକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦେଇଥାଏ। ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମୋଦୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ, ଉତ୍ପାଦନ ଆଧାରିତ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ (ପିଏଲଆଇ) ଯୋଜନା, ଏମଏସଏମଇ ଗୁଡ଼ିକର ପୁନରୁଦ୍ଧାର ଏବଂ ଡିଜିଟାଲ୍ ଭିତ୍ତିଭୂମିର ପ୍ରସାର ଭଳି ରଣନୀତିକ ପଦକ୍ଷେପଗୁଡ଼ିକ ଏକ ଉଚ୍ଚ-ଅଭିବୃଦ୍ଧିଶୀଳ ତଥା ଉଚ୍ଚ-ସୁଯୋଗପୂର୍ଣ୍ଣ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ମୂଳଦୁଆ ସ୍ଥାପନ କରିଛି।
ଏହି ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ଅନୁରୂପ ସମାବେଶୀ ଓ ସମାନତାପୂର୍ଣ୍ଣ ବିକାଶ ପ୍ରତି ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଛି । ସରକାରଙ୍କ ନୀତିଗୁଡ଼ିକ ନିଯୁକ୍ତି ସୃଷ୍ଟି, କ୍ଷୁଦ୍ର ବ୍ୟବସାୟ ପାଇଁ ସମର୍ଥନ, ସାର୍ବଜନୀନ ନିବେଶ ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ମଧ୍ୟବିତ୍ତ ଏବଂ ଉଦ୍ୟୋଗୀମାନଙ୍କର ଆର୍ଥିକ ସଶକ୍ତିକରଣ ଉପରେ ଧ୍ୟାନ ଦେଇଛି, ଯାହା ଦ୍ୱାରା ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଗତି ପ୍ରତ୍ୟେକ ନାଗରିକଙ୍କୁ ଲାଭ ପହଞ୍ଚାଉଛି । ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ନରେନ୍ଦ୍ର ମୋଦୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଭାରତର ଆର୍ଥିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି କେବଳ ଗତି ଉପରେ ଆଧାରିତ ନୁହେଁ, ବରଂ ଏହା ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ଭାଗ୍ୟକୁ ପୁନଃଆକାର ଦେବା ଉପରେ ଆଧାରିତ । ଆଜି, ଭାରତ ଏକ ଡିଜିଟାଲ୍, ସବୁଜ, ଆକାଂକ୍ଷୀ ଏବଂ ଭବିଷ୍ୟତ ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଏକ ରାଷ୍ଟ୍ର, ବିଶ୍ୱ ନେତା ହେବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଦିଗରେ ଦୃଢ଼ ଭାବରେ ଆଗକୁ ବଢ଼ୁଛି।
ଭାରତୀୟ କର୍ପୋରେଟଗୁଡ଼ିକ 2024-25 ମସିହାରେ ଆଇପିଓ ମାଧ୍ୟମରେ 1,62,387 କୋଟି ଟଙ୍କାର ସର୍ବକାଳୀନ ସର୍ବାଧିକ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିଲେ। ଜାତୀୟ ରାଜପଥ ଦୈର୍ଘ୍ୟ 2014 ରେ 91,287 କିଲୋମିଟରରୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ 2025 ମାର୍ଚ୍ଚ ସୁଦ୍ଧା 1,46,204 କିଲୋମିଟର ହୋଇଛି। ଦେଶରେ 160ଟି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ବିମାନବନ୍ଦର ଅଛି, ଯେଉଁଥିରେ 2025 ମାର୍ଚ୍ଚ ସୁଦ୍ଧା 145 ବିମାନବନ୍ଦର, 2ଟି ଜଳ ବିମାନଘାଟି ଏବଂ 13ଟି ହେଲିପୋର୍ଟ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ। 2024 ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନୂତନ ଉତ୍ପାଦନ ୟୁନିଟ୍ ପାଇଁ 15% ଟିକସ ହାର ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ଷ୍ଟାର୍ଟ-ଅପ୍ ପାଇଁ ଟିକସ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ, ଉଚ୍ଚ-ଅଭିବୃଦ୍ଧି କ୍ଷେତ୍ରକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରିବ ଏବଂ ନିଯୁକ୍ତି ସୃଷ୍ଟି କରିବ। ଡିସେମ୍ବର 2024 ରେ ଅନୁସୂଚିତ ବାଣିଜ୍ୟିକ ବ୍ୟାଙ୍କ (ଏସସିବି)ର ମୋଟ ଏନପିଏ 12 ବର୍ଷର ସର୍ବନିମ୍ନ 2.6% କୁ ଖସି ଆସିଛି ।
ଗତ ଦଶନ୍ଧିରେ ଭାରତର ଜିଡିପି ଏକ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଖିଛି। ବର୍ତ୍ତମାନର ମୂଲ୍ୟ ଅନୁସାରେ, ଜିଡିପି 2014-15 ରେ 106.57 ଲକ୍ଷ କୋଟି ଟଙ୍କାରୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ 2024-25ରେ ଆନୁମାନିକ 331.03 ଲକ୍ଷ କୋଟି ଟଙ୍କାରେ ପହଞ୍ଚିଛି, ଯାହା ମାତ୍ର ଦଶ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରାୟ ତିନିଗୁଣ ବୃଦ୍ଧି। କେବଳ 2024-25 ରେ, ନାମମାତ୍ର ଜିଡିପି ପୂର୍ବ ବର୍ଷ ତୁଳନାରେ 9.9% ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା, ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ପ୍ରକୃତ ଜିଡିପି (ସ୍ଥିର ମୂଲ୍ୟରେ) 6.5% ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା, ଯାହା ନିରନ୍ତର ଅର୍ଥନୈତିକ ଗତିକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରୁଛି। ଏହି ଦ୍ରୁତ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଦେଶର ବିସ୍ତାରିତ ଅର୍ଥନୈତିକ ଆଧାର ଏବଂ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଥିବା ଆୟ ସ୍ତରକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରେ।
ସମାନ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକୃତ ଜିଭିଏ 6.4% ଏବଂ ନାମମାତ୍ର ଜିଭିଏ 9.5% ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଗ୍ରାମୀଣ ଚାହିଦାରେ ପୁନରୁଦ୍ଧାର ଯୋଗୁଁ ଘରୋଇ ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ବ୍ୟବହାର ଖର୍ଚ୍ଚ (ପିଏଫସିଇ) 7.3% ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି, ଯାହା 2002-03 ପରଠାରୁ ଜିଡିପିର ସର୍ବାଧିକ ଅଂଶ (61.8%) ରେ ପହଞ୍ଚିଛି।
ସେବା କ୍ଷେତ୍ର ଜିଭିଏ ରେ ସବୁଠାରୁ ସ୍ଥିର ଅବଦାନକାରୀ ରହିଛି, 2014 ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷରେ ଏହାର ଅଂଶ 50.6% ରୁ 2025 ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷରେ ପ୍ରାୟ 55% କୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଏହା ପ୍ରାୟ 30% ଶ୍ରମଶକ୍ତିକୁ ନିଯୁକ୍ତି ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରେ। ଏହାର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅବଦାନ ସହିତ, ସେବା ଉତ୍ପାଦନର ‘ସେବାକରଣ’ରେ କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରେ, ଉତ୍ପାଦନ ଏବଂ ଉତ୍ପାଦନ ପରବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ବ୍ୟବହୃତ ସେବା ମାଧ୍ୟମରେ ମୂଲ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି କରେ।
ଗତ ଦଶନ୍ଧିରେ ଭାରତର ମୋଟ ରପ୍ତାନି ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଦେଖାଇଛି, ଯାହା 2013-14ରେ 468 ବିଲିୟନ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାରରୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ 2024–25 ରେ 825 ବିଲିୟନ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାରରେ ପହଞ୍ଚିଛି, ଯାହା ପ୍ରାୟ 76% ବୃଦ୍ଧି।
ଏହି ଅଭିବୃଦ୍ଧିକୁ ବାଣିଜ୍ୟ ରପ୍ତାନିରେ ଏକ ସାମାନ୍ୟ ବୃଦ୍ଧି ଦ୍ୱାରା ସମର୍ଥନ କରାଯାଇଥିଲା, ଯାହା ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ 437.07 ବିଲିୟନ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାର ତୁଳନାରେ 2024–25 ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷରେ 437.42 ବିଲିୟନ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାର ଥିଲା, ଯାହା ସାମଗ୍ରୀ-ଆଧାରିତ ବାଣିଜ୍ୟରେ ସ୍ଥିରତାକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରେ। ଦଶନ୍ଧି ମଧ୍ୟରେ, ବାଣିଜ୍ୟ ରପ୍ତାନି 2013-14ରେ 310 ବିଲିୟନ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାରରୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ 2024–25ରେ 437.42 ବିଲିୟନ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାରରେ ପହଞ୍ଚିଛି। ଇଞ୍ଜିନିୟରିଂ ସାମଗ୍ରୀ, ପେଟ୍ରୋଲିୟମ ଉତ୍ପାଦ ଏବଂ ଇଲେକ୍ଟ୍ରୋନିକ୍ସ ଭଳି କ୍ଷେତ୍ର ଦ୍ୱାରା ଚାଳିତ ହୋଇ ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ 39% ବୃଦ୍ଧି ଦେଖା ଦେଇଛି।
ସେବା ରପ୍ତାନି ଦ୍ୱିଗୁଣିତ ହୋଇଛି, ଯାହା 2013-14ରେ 158 ବିଲିୟନ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାରରୁ 2024–25ରେ 387 ବିଲିୟନ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାରକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି, ଯାହା ଏକ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ପଞ୍ଜିକରଣ କରିଛି। 2024-25 ଆର୍ଥିକ ବର୍ଷରେ ଭାରତର ରପ୍ତାନି ବୃଦ୍ଧି ଏହାର ତିନୋଟି ଶ୍ରେଷ୍ଠ ରପ୍ତାନି କ୍ଷେତ୍ର – ଇଞ୍ଜିନିୟରିଂ ସାମଗ୍ରୀ, ଇଲେକ୍ଟ୍ରୋନିକ୍ ସାମଗ୍ରୀ ଏବଂ ଔଷଧ ଏବଂ ଔଷଧ – ଦ୍ୱାରା ଚାଳିତ ହୋଇଛି, ଯାହା ଦେଶର ବାଣିଜ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନକୁ ସୁଦୃଢ଼ କରିବାରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଛି।
ଦଶବର୍ଷ ଧରି ଢାଞ୍ଚାଗତ ସଂସ୍କାର, ନିବେଶକ-ଅନୁକୂଳ ନୀତି ଏବଂ ବର୍ଦ୍ଧିତ ବିଶ୍ୱ ପ୍ରତିଯୋଗିତାମୂଳକତା ଦ୍ୱାରା ଭାରତ ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ବିଶ୍ୱର ସବୁଠାରୁ ଆକର୍ଷଣୀୟ ବିଦେଶୀ ନିବେଶ (ଏଫଡିଆଇ) ଗନ୍ତବ୍ୟସ୍ଥଳ ପାଲଟିଛି। ପ୍ରମୁଖ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ରାଙ୍କିଂ ଏବଂ ରଣନୀତିକ ପଦକ୍ଷେପରେ ଉନ୍ନତି ଦ୍ୱାରା ସୁଦୃଢ଼ ହୋଇ, ନିବେଶକଙ୍କ ବିଶ୍ୱାସ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ସରକାର ଏବେ ବାର୍ଷିକ ଏଫଡିଆଇ ପ୍ରବାହକୁ 100 ବିଲିୟନ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାରକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିବାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖିଛନ୍ତି, ଯାହା ବର୍ତ୍ତମାନର ପାଞ୍ଚ ବର୍ଷର ହାରାହାରି 70 ବିଲିୟନ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାରରୁ ଅଧିକ, ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଯୋଗାଣ ଶୃଙ୍ଖଳ ମଧ୍ୟରେ ଭାରତକୁ ଏକ ବିଶ୍ୱ ନିବେଶ କେନ୍ଦ୍ର ଭାବରେ ସ୍ଥାନିତ କରିବାର ପ୍ରୟାସ ସହିତ ସମନ୍ୱୟ ରଖିଛି।
ଏହି କାରଣଗୁଡ଼ିକ ଭାରତରେ ଏଫଡିଆଇ ନିବେଶକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିଛି ଏବଂ ଏପ୍ରିଲ 2000ରୁ ଡିସେମ୍ବର 2024 ମଧ୍ୟରେ କ୍ରମାଗତ ପ୍ରବାହ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ 89.85 ଲକ୍ଷ କୋଟି ଟଙ୍କା (1.05 ଟ୍ରିଲିୟନ ଡଲାର) ରେ ପହଞ୍ଚିଛି, ଯାହା ପ୍ରାୟ 20 ଗୁଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଏପ୍ରିଲ-ଡିସେମ୍ବର 2024 ପାଇଁ ଭାରତର ଏଫଡିଆଇ ଇକ୍ୱିଟି ପ୍ରବାହ 27% ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ₹3.40 ଲକ୍ଷ କୋଟି (40.67 ବିଲିୟନ ଡଲାର) ହୋଇଛି, ଯାହା ନିବେଶକଙ୍କ ଦୃଢ଼ ବିଶ୍ୱାସକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରେ। ଏହି ଅଭିବୃଦ୍ଧି ପ୍ରମୁଖ କ୍ଷେତ୍ରଗୁଡ଼ିକରେ ଏଫଡିଆଇ ମାନଦଣ୍ଡର ଉଦାରୀକରଣ, ଜିଏସଟି ପ୍ରଚଳନ ଏବଂ ମେକ୍ ଇନ୍ ଇଣ୍ଡିଆ ଭଳି ପଦକ୍ଷେପ ଭଳି ସଂସ୍କାର ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ହୋଇଛି।
1.97 ଲକ୍ଷ କୋଟି ଟଙ୍କା (26 ବିଲିୟନ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାରରୁ ଅଧିକ)ର ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ବ୍ୟୟ ସହିତ ପିଏଲଆଇ ଯୋଜନାଗୁଡ଼ିକ 14ଟି ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ କ୍ଷେତ୍ର ଉପରେ ଧ୍ୟାନ କେନ୍ଦ୍ରିତ କରିଥାଏ। ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ର ଦେଶର ଉତ୍ପାଦନ ଦକ୍ଷତା ବୃଦ୍ଧି କରିବା, ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟା ପ୍ରଗତିକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରିବା ଏବଂ ବିଶ୍ୱ ବଜାରରେ ଭାରତର ସ୍ଥିତିକୁ ଉଚ୍ଚ କରିବା ପାଇଁ ରଣନୀତିକ ଭାବରେ ଚୟନ କରିଛି। ପିଏଲଆଇ ଯୋଜନାରେ ରପ୍ତାନି 5.31 ଲକ୍ଷ କୋଟି ଟଙ୍କା (ପ୍ରାୟ 61.76 ବିଲିୟନ ଆମେରିକୀୟ ଡଲାର) ଅତିକ୍ରମ କରିଛି, ଯେଉଁଥିରେ ଅଧିକ ପରିମାଣର ଇଲେକ୍ଟ୍ରୋନିକ୍ସ ଉତ୍ପାଦନ, ଔଷଧ, ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାକରଣ, ଦୂରସଞ୍ଚାର ଏବଂ ନେଟୱାର୍କିଂ ଉତ୍ପାଦ ଭଳି କ୍ଷେତ୍ରର ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବଦାନ ରହିଛି।
6.3 କୋଟିରୁ ଅଧିକ ଉଦ୍ୟୋଗ ସହିତ, ଏମଏସଏମଇ କ୍ଷେତ୍ର କୃଷି ପରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ସ୍ଥାନରେ ନିଯୁକ୍ତି ସୃଷ୍ଟି ଏବଂ ଉଦ୍ୟୋଗିତାରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରେ। ସରକାର ଖଦୀ, ଗ୍ରାମ ଏବଂ କୟର ଶିଳ୍ପ ସମେତ ଋଣ ପ୍ରବେଶ, ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟା, ଭିତ୍ତିଭୂମି, ଦକ୍ଷତା ବିକାଶ ଏବଂ ବଜାର ସହାୟତା ଉପରେ ଧ୍ୟାନ କେନ୍ଦ୍ରିତ ପଦକ୍ଷେପ ମାଧ୍ୟମରେ ଏହି କ୍ଷେତ୍ରକୁ ସମର୍ଥନ କରିଛନ୍ତି।
ଭାରତରେ ଡିଜିଟାଲ୍ ପେମେଣ୍ଟରେ ଏକ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ବୃଦ୍ଧି ଘଟିଛି, ଯାହା ନଗଦବିହୀନ ଅର୍ଥନୀତି ଆଡ଼କୁ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ପରିବର୍ତ୍ତନକୁ ଦର୍ଶାଉଛି। ଏହି ଅଭିବୃଦ୍ଧି ସରକାରୀ ପଦକ୍ଷେପ, ସହଯୋଗୀ ଅଂଶୀଦାରଙ୍କ ପ୍ରୟାସ ଏବଂ ଦୃଢ଼ ଡିଜିଟାଲ୍ ଭିତ୍ତିଭୂମି ଦ୍ୱାରା ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି। ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନର କେନ୍ଦ୍ରରେ ୟୁନିଫାଏଡ୍ ପେମେଣ୍ଟ୍ସ ଇଣ୍ଟରଫେସ୍ (ୟୁପିଆଇ), ତତ୍କାଳ ପେମେଣ୍ଟ୍ ସେବା (ଆଇଏମପିଏସ) ଏବଂ ଏନଇଟିସି ଫାଷ୍ଟଟ୍ୟାଗ୍ ସହିତ ରହିଛି, ଯାହା କାରବାରକୁ ଦ୍ରୁତ, ସୁରକ୍ଷିତ ଏବଂ ଅଧିକ ସୁଗମ କରିଛି।
ଭାରତର ଡିଜିଟାଲ କାରବାର ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି ଏହା 2017–18ରେ 2,071 କୋଟିରୁ 2023–24ରେ 18,734 କୋଟିକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଏହି ଅବଧି ମଧ୍ୟରେ କାରବାର ମୂଲ୍ୟ 1,962 ଲକ୍ଷ କୋଟି ଟଙ୍କାରୁ 3,659 ଲକ୍ଷ କୋଟି ଟଙ୍କାକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଭାରତର ସ୍ୱଦେଶୀ ୟୁପିଆଇ ଏବଂ ରୂପେ କାର୍ଡ ଏବେ ବିଦେଶରେ ମଧ୍ୟ ସେବା ଯୋଗାଉଛି ।
ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଜନଧନ ଯୋଜନା ଲୋକଙ୍କ ଆର୍ଥିକ ସଶକ୍ତିକରଣକୁ ସୁଗମ କରିଛି । ଏପ୍ରିଲ 2025 ସୁଦ୍ଧା ଜନଧନ ଆକାଉଣ୍ଟ ସଂଖ୍ୟା 55.17 କୋଟିକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଏସବୁ ଆକାଉଣ୍ଟରେ ଜମା ରାଶି ପରିମାଣ 2.61 ଲକ୍ଷ କୋଟି ଟଙ୍କାରେ ପହଞ୍ଚିଛି । ମହିଳାଙ୍କ ନାମରେ 30.80 କୋଟିରୁ ଅଧିକ ଆକାଉଣ୍ଟ ରହିଥିବା ବେଳେ ପ୍ରାୟ 37 କୋଟି ଆକାଉଣ୍ଟ ଗ୍ରାମୀଣ ଓ ଅର୍ଦ୍ଧସହରାଞ୍ଚଳରେ ରହିଛି । ସେହିପରି ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଜୀବନ ଜ୍ୟୋତି ବୀମା ଯୋଜନାରେ ମାର୍ଚ୍ଚ 2025 ସୁଦ୍ଧା 23.36 କୋଟି ନାଗରିକ ପଞ୍ଜୀକରଣ କରିଛନ୍ତି । ଯୋଜନାରେ ପ୍ରାପ୍ତ 9,37,524 ଦାବି ମଧ୍ୟରୁ 9,05,139 ଦାବିକୁ ସଫଳତାର ସହ ବଣ୍ଟନ କରାଯାଇଛି, ଯାହାର ପରିମାଣ 18,102.78 କୋଟି ଟଙ୍କାକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । 9 ଲକ୍ଷରୁ ଅଧିକ ପରିବାରକୁ ଠିକ୍ ସମୟରେ ଜୀବନ ବୀମାର ଆର୍ଥିକ ସହାୟତା ମିଳିଛି । ସେହିପରି ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ସୁରକ୍ଷା ବୀମା ଯୋଜନାରେ 50.99 କୋଟି ପଞ୍ଜୀକରଣ ହୋଇଛି । ଏଥିମଧ୍ୟରୁ 23.82 କୋଟି ମହିଳା ଏବଂ 33.81 କୋଟି ଗ୍ରାମୀଣବାସିନ୍ଦା ରହିଛନ୍ତି । ଏହି ଯୋଜନାରେ ପ୍ରାପ୍ତ 2,09,112 ଦାବି ମଧ୍ୟରୁ 1,56,428ଟି ଦାବି ବିତରଣ କରାଯାଇଛି । ମୋଟ୍ 3106.58 କୋଟି ଟଙ୍କା ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି । ଏହି ଯୋଜନା 2015ରେ ଆରମ୍ଭ ପରଠାରୁ ଦୁର୍ଘଟଣା ପାଇଁ ସୁଲଭ ବୀମା ସହାୟତା ଯୋଗାଇ ଦେଉଛି ।
ସେହିପରି ଅସଂଗଠିତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୀର୍ଘସ୍ଥାୟୀ ବିପଦ ଏବଂ ଅବସର ପରେ ଆର୍ଥିକ ସୁରକ୍ଷାର ଅଭାବକୁ ମୁକାବିଲା କରିବା ପାଇଁ, 2015 ମସିହାରେ ଅଟଳ ପେନସନ ଯୋଜନା ଆରମ୍ଭ କରାଯାଇଥିଲା। ଏହା ଅବଦାନ ଏବଂ ପ୍ରବେଶ ବୟସ ସହିତ ଜଡିତ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାସିକ ପେନସନ ପ୍ରଦାନ କରେ। ଏପ୍ରିଲ 2025 ସୁଦ୍ଧା, ଏହି ଯୋଜନାରେ 7.65 କୋଟି ଗ୍ରାହକ ଏବଂ 45,974.67 କୋଟି ଟଙ୍କାର ମୋଟ ପାଣ୍ଠି ଜମା ହୋଇଛି। ବର୍ତ୍ତମାନ ସମସ୍ତ ଗ୍ରାହକଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମହିଳାମାନଙ୍କ ପ୍ରାୟ 48%, ଯାହା ମହିଳା କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଥିବା ଆର୍ଥିକ ସଚେତନତା ଏବଂ ସୁରକ୍ଷାର ଏକ ଦୃଢ଼ ସୂଚକ।
ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ମୁଦ୍ରା ଯୋଜନା 2015ରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା। ଏହି ଯୋଜନାରେ ଲଘୁ ଏବଂ କ୍ଷୁଦ୍ର ଉଦ୍ୟୋଗ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ବ୍ୟବସାୟିକ ଋଣ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଉଛି । ଯୋଜନା ଆରମ୍ଭ ହେବା ପରଠାରୁ 52.77 କୋଟିରୁ ଅଧିକ ଋଣ ଖାତାରେ 34.11 ଲକ୍ଷ କୋଟି ଟଙ୍କା ମଞ୍ଜୁର ଏବଂ 33.33 ଲକ୍ଷ କୋଟି ଟଙ୍କାର ଋଣ ବଣ୍ଟନ କରାଯାଇଛି। ସେହିପରି ଷ୍ଟାଣ୍ଡଅପ୍ ଇଣ୍ଡିଆ ଯୋଜନାରେ ଏସସି,ଏସଟି ଓ ମହିଳା ଉଦ୍ୟୋଗୀଙ୍କୁ ଗ୍ରୀନଫିଲ୍ଡ ଉଦ୍ୟୋଗ ସ୍ଥାପନ ନିମନ୍ତେ ଋଣ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଉଛି । ମାର୍ଚ୍ଚ 2025 ସୁଦ୍ଧା 2,73,607 ଆକାଉଣ୍ଟ ମଞ୍ଜୁର ହୋଇଛି । ସେହିପରି 62,410.04 କୋଟି ଟଙ୍କାର ଋଣ ମଞ୍ଜୁର କରାଯାଇଥିବା ବେଳେ ଏଥିମଧ୍ୟରୁ ଏସସିଏସଟି ହିତାଧିକାରୀଙ୍କୁ 14,705.64 କୋଟି ଟଙ୍କା ମିଳିଛି ।
17 ସେପ୍ଟେମ୍ବର, 2023ରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ବିଶ୍ୱକର୍ମା ଯୋଜନା ଏକ ଐତିହାସିକ ପଦକ୍ଷେପ ଯାହା 18ଟି ଚିହ୍ନଟ ବାଣିଜ୍ୟ ଯେପରିକି କାରିଗରୀ, ବଢ଼େଇ, କୁମ୍ଭାର, ଦର୍ଜୀ, ନାପିତ, ମୋଚି ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପାରମ୍ପରିକ କାରିଗର ଏବଂ କାରିଗରମାନଙ୍କୁ ସମର୍ଥନ କରିବା ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ। ଏହି ଯୋଜନା ଦକ୍ଷତା ତାଲିମ, ବିନା ବନ୍ଧକରେ ଋଣ, ଆଧୁନିକ ଟୁଲକିଟ୍, ବଜାର ପ୍ରବେଶ ଏବଂ ଡିଜିଟାଲ୍ କାରବାର ପାଇଁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ସମେତ ସାମଗ୍ରିକ ସହାୟତା ପ୍ରଦାନ କରେ ଯାହା ଏହି କାରିଗରମାନଙ୍କୁ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ସାମିଲ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ।
ଉଠାଦୋକାନୀଙ୍କୁ 50 ହଜାର ଟଙ୍କା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଋଣ ଯୋଗାଇ ଦେବାକୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ପିଏମ୍ ସ୍ୱନିଧି ଯୋଜନାରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ସୁଦ୍ଧା 14,259 କୋଟି ଟଙ୍କାର ଋଣ ମଞ୍ଜୁର ହୋଇଥିବା ବେଳେ 13,782 କୋଟି ଟଙ୍କାର ଋଣ ଯୋଗାଇ ଦିଆଯାଇଛି । ମୁଦ୍ରାସ୍ଫିତୀ ବା ଦରଦାମ ବୃଦ୍ଧି ନିୟନ୍ତ୍ରଣରେ ମଧ୍ୟ ଭାରତ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ସଫଳତା ହାସଲ କରିଛି । ଖୁଚୁରା ମୁଦ୍ରାସ୍ଫିତି 2024–25ରେ 4.6%କୁ ଖସିଛି । 2004-05ରୁ 2013-14ରେ ଏହା ହାରାହାରୀ 8.2%ରେ ରହୁଥିଲା । ଦେଶର ଆର୍ଥିକ ବିକାଶରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ରାଷ୍ଟ୍ରାୟତ୍ତ ଉଦ୍ୟୋଗଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଯୋଗଦାନ ଦେଇଛନ୍ତି । 2024-25ରେ ଏସବୁ ଉଦ୍ୟୋଗ 199% ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ କରିଥିବା ବେଳେ 75% ରାଜସ୍ୱ ସଂଗ୍ରହ କରିଛନ୍ତି । ସେହିପରି ଏଗୁଡ଼ିକର ଲାଭରେ 149% ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଏହିସବୁ ସଂସ୍ଥା ରାଜକୋଷକୁ ଦେଉଥିବା ଯୋଗଦାନ ପରିମାଣ 120% ବଢ଼ିଛି । ଗତ ଦଶନ୍ଧି ମଧ୍ୟରେ, ଭାରତ ଏକ ଗଭୀର ଆର୍ଥିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଇ ଗତି କରିଛି ଯାହା ଢାଞ୍ଚାଗତ ସଂସ୍କାର, ଦୂରଦୃଷ୍ଟିପୂର୍ଣ୍ଣ ନୀତି ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ଏବଂ ଅଟଳ ରାଜନୈତିକ ଇଚ୍ଛାଶକ୍ତି ଉପରେ ଆଧାରିତ।